Houkhiba 2019 gi June dagi houjik phaoba, chaorakna chahi aumgi matam asida eikhoigi MD Projectki rersearchki means asi yamna henna phagatle. Masi eikhoina semliba corpus asi chaothorakpa asinani. Houjik corpus asida lairik masing yamna haple amasung lairiksingdugi manungda yaoriba waheisingdu thiba yare. Masiga loinana eikhoina "yaosang" gumba likhun thibada waba waheisinggi likhunsi asum asum thorakli. Corpus asi mapung phadri. Lairik hapchinkhigani.
June 2019da eina ijakhibasi "yaongsang" dagi "yaosang" oirakkhiba oiramba yai haiba asini. Yamna kannaphaoba thajarubajatni matamduda. Manipurgi masak naiba lairik iba mi ama anina iba parubadagi akanba maongda ithil phangkhibani. Adubu mameithangda madu oiramgadaba mande haina kanna phaorakpani. Oiramgadaba mandabagi maramdi yaosangdi Hindu dharmaga mari leinaba, Radha Krishnaga mari leinaba, Chatanya Mahaprabhugasu mari leinaba, Prahlada amasung magi mane Hollikagasu mari leinaba kumheini. Matou karamna yaongsang (chaboksang) mei thaba aduga kumhei asiga mari leinagadouribano? Leinade haina khalli. Adu oiragadi "yaosang" haiba waheisi kari hairibano? Atoppa yengnaba mityeng leitrabra?
Yamna henna pak sanna hainabadi "yaosang" asi "yao" amasung "sang" ani pullaga sabani haibasini. Wahangdi karigi yaono? Paring asida lairik iba, article iba masing thingamdana leikhre, adubu iribasing aduda "yao" asi karigi yaono, kamdouna yao yaosillaklibano haiba kananasu iramde. Magi matamda khwaidagi lairik paba, Manipuri culturegi matangda khwaidagi pakna sanna khangbani haina lounaba oja Elangbam Nilkantana magi Achaiba Lei (1957) da Holibu matou karamna Yaosang koukhribano haiba wahang asi hanglammi. Paokhum piramde. Masu paokhumdu thibajatni. Phangkhidaba malli.
Mioi kayana "yao" amasung "sang" hainaba leibanina "yao" asigi matangda thijinba chummi haibasini. Manipurda yao leiramde. Mahousagi leijadabani. Ariba lairikta "Luwang Loinai Yaosa Tanba," "Nongballon Yaosombi" amasung "Yaosenbi Leima" haiba maming ahumdadi yaoi. Masi yao hairiba sa adu oiribra oidabra natraga mamingsing asida yaoriba "yao" asi kari hairibano haiba chap chana khangba ngamdri. "Yaorou sa" dagi samjillaga mi mamingda happpa oirambasu yai khalli.
Bengali makekki search key banan haplaga "yao" haiba waheisi thiduna yengbani. Old Manipuri textta yaode. Middle Manipuri textta amakhak thengnei: Khagemba Langjei haina kouba lairik aduda "yao" haiba sa asi taru taruna maming pallammi:
Masidagi eikhoigi corpusta "yao" haiba wahei asi thiba taraklibasi. Eikhoigi Old Manipuri (OM) amasung Middle Manipuri (MM) (1899 phaoba chaorakna loujabani) text phana yamle corpusta yaoribasi. Adubu yamna watli. Watliba asisu ayambadi Middle Manipuri textni kanglup asida. Watliba asida kari kari wahei yaobage khangdabana corpus asi makhoisingdu hapchindriphaobadi pukning pelloidri. Houjik leijariba OM amasung MM gi corpus asida yengbada "yao" haiba sa asi Khagemba Langjeida amuktang pallibasidagi henna thengnade. Adubu chap chana kari artha oiribano haibadi khangdana hanjin hanjin panba ming ahum amaga amuktang panba ming amaga punna marida "yao" asi yaoba thengnei. Mingsing adudi Luwang Loinai Yaosa Tanba, Nongballon Yaosombi, Yaosenbi Leima, aduga Yaosu Lakpa ni. Chittha nanthaba yaoramba yari.
"Yao" haiba amadi palle. Yaosangga mari leinana panbadi natte. Aduga yao haiba sa asidi aingba lamda leiba sani. Manipurda mahousadagi leirakpa natragadi matou karamna sa asigi maming "yao" haina thonkhibano? Masi khangdri. Meiteirolda ithil piramba yaba mapung oiba lol mari Hindi, Bengali, Assamese amasung Sanskrit tadi yaoga khonthok mannabadi haide yaosi. Manipurda leiramdragasu Meiteirolda maming thonba sa leiri amasung makhoigi maming thonbagi maongsingdu eikhoi khangngi. Samu Manipurda leiramba natte. Mapandagi pusillakpani. Chaoi. Sada sa habaduni. Musu musuk mui. Aduna samu. Hindu dharmada makok amadi mangakta masam jom jom houba yamna tamthiba sa ama yaoi. Hindugi ayekpa laisingda toina ui. Narsimhanasu tongngi. Toina ui. Madu Manipurdadi leite. Laigi sani. Laiga loinabani. Manipurgidi laigi wadi nonggi wani. Nongna tambabu nongdam. Nong awangbagi wabu nongdol. Nong athouba, nonggi matou malemda pangliba nonggi mathoubu mahut sinna adubu nongthou/ningthou, nong asibu sahalliba taibang thawai hinghalliba agiyagi lai mabuna Nongsaba ... Meiteiroldadi laigi wadi nonggi wani. Ngasai mathakta pankhiba sa adu laigi sani. Nonggi sani. Nongsani. Matou asumna nongsa thollakpani. Yaodi eikhoigi hannasu leiramde. Karamna yao koukhibano haibasu khangde.
Amabu oiro amabu oiro Khagemba Langjeidasu "yao" pallamle, adudi "yaosang" gi "yao" asi sa asi oiba yaba amadi leire. Adu oiragadi thijinba yaba ama leire. Hindugi Holi pangthokpada yaoga mari leinaba kari leibajatno? Masigi paringda research toubada phangbasi makhagi asini:
Masi Nirmal Kumar Bosena Bengalida iba Hindu Samajer Garan (1949) haibadudagi The Structure of Hindu Society haina translate touraga Orient Longmanna 1975 phongba lairik aduda thengnabani. Waphamdi Bengalda Holigi mei thagadaba sang adugi manungda chenggi yamna yao saraga happi haibasini. Karigumbada yaogi asemba sasu happi hai. Amabu oiro amabu oiro yaosanggi sang manungda yao asababu oirabasu happadi haple hairi. Kari maramgi haplibano haiba asidi masiga mari leinaba Hindu dharmagi akuppa khangdribanina makha tana thijinba changli.
Masi oiragadi Yaosanggi yao asi yao hairiba sa asi oiba yabagi chang asi henna amuk wangle. Adubu Manipurda yao leiramba nattabanina yaosi mapallomdagi pusillaklibajata? Pusillakpa oiragadi karamba matamda pusillakpa oiramba yabage? Adudi "yao" haiba waheisi yaoramliba Khagemba Langjei asi karamba matamda ikhibano? Khagemba pallaga ibanina ngallabada Khagembagi punsi mameida oigani. Mana hinglambasi 1597 dagi 1654 phaobani. Adubu mana nonggakhraba matung kainathangda iba oigani haina khalli lairik asi. Aduga matang asida panba yabadi Khagembagi macha Charairongbana Nimandi dharma laiming loukhibasi magi punsigi mameida 1704 dani. Mana nonggabana 1709 dani. Adu oiragadi magi matammaktadi yaosangsi pangthokpa youramgai haiba thajade. Nimandi dharma asi Vishnu latpa dharmani. Manipurgi Vaishnav dharma houdoklambasi magi haktaktani. Vishnusi Krishnagi saklon amani. Aduna Charairongbana Krishna amasung Radhagi mandir mayam ama sarami, Radha Krishna latlammi. Adubu kuide, magi machanupa Pamheibana ningthou oibaga ikui kuidana 1714 da Awaga lan tagadouri aduna landa mai paknaba sakti leiba langi lai ama latkani haiduna Ram latpa dharma Ramandi dharma loubani. Mapa haktakta Radha amasung Krishna lakpa houkhiba mioi kaya magi haktakta thi thiduna cheirak pi, loi thai. Radha Krishna latpa mi amatta leiba yaramde. Maram asina Pamheiba (Garibniwaj) gi matamda Radha Krishnaga mari leinaba yaosang kumhei houkhiramgani haiba thajade. Adubu Pamheibagi macha Bhagyachandradi Krishnada luppani. Aduna yaosangsi ngallabada Bhagyachandragi matamdagi pangthokpa houba oiramba yai.
Matang asida MD Projectki WhatsApp groupta wapham kaya asi neinabada oja Rajkumar Bhubonsnana makhagi wapham anisi Cheitharol Kumbabada pallammi haiduna post touraki. Ahanbagi asina holi pala chatpa houbagini.
Masidagi khangbadi sakabda 1713 da, houjikki calendargi chahida 1791 da holi pala leire, yaosang pangthokle. Masi Bhagyachandragi matamdani.
Yaogi wana kamdouba? Chaorakna matam iman mannana yao ani mapan lamdagi pusillakpagi wa Cheitharol Kumbabada pallamli:
Cheitharol Kumbabada mapal lamdagi mi changlakpa, lakpa, laibar changlakpa, samu pusillakpa, sagol pusillakpa, mayam pusillakpa toina palli. Manipurdagi mapal lamda thokkhibasu palli. Macha tana pandrabasu samna samna pallibasing asi leibakki waphamda maru oiba, karigumba maruoiba thoudok oina toubasing aduni. Yao pusillakpa asi maru oiba tangkak ama soidana oigani khalli. Masida palliba yao pusillakpagi wasi sok 1785dani. Masida pusillaki hairibasi hanna leiraba sa oiragadi pusillakloi khalli. Masina chumlagadi Khagemba Langjei asi 1785 ki matungda iba oigadouri. Hairiba waphamsing asi pullap punsinduna yengbada "yaosang" haiba wahei asida yaoriba "yao" asi yao hairiba sa asi oibagi phibamda leirakli. "Yaosang" da yaoriba "yao" asi Bengalda eikhoigi yaosangga mannaba Holi houbada yaogi murti saraga haplaga charugi sang mei thabagi adumna Manipurdasu yaosang houbada yao khangde yaogi murti khangde manungda thamlaga mei thaba chatnarambra haibasi khanduna yengba yaba amadi oire. Masida houjik hangba yaba wahangdi kari maramgi Hollika mei thabagi waphamda yao haplibano haiba asini. Hindu dharmagi oiba wapham khara masida leiramba tare. Masigi matangda makha tana thijinjarakkhige.
Sum thijinbani. Aroiba, tangdangba ama khangbadi natri. Eikhoigi corpusta text happa yaba hapchillaba matungdadi khangba yabamakhei khanglakkani khalli. Eikhoigi corpusna pidraba machak adudi eikhoigi leitraba machakni, haibadi madu machak nattre. Corpus semgatkhisi.
Kanagumbana eikhoina ijariba asidagi henna khangbiba leiragadi, natraga eikhoina mari makhong sagatnaba hotnajariba asida asoiba yaoi khanbiragadi machak yaona eikhoida akhangba makhei haibiraknaba haijari. Eikhoigi Manipurgi akhang aheisingsi thainadagi khara haidokkandaba, mina khangkhidanaba yamna hotnei. Kayagi matik khanghanningkhidrabage haibabu yum phaoba thongnao pandana sai, pallabasu yamna pikpa makhul ama ani yamna wangna mangal changba phaoba ngamloidaba, imung ngalloidaba maongda hutli. Mina ukhinei hai hangbada. Adubu akhangba leiragadi eikhoidadi lotpidanaba haijari. Khangdana aphao sabasu tounaroisi haijari. Eikhoigi lol asida artha khangdaba natraga khangdriba wahei yamna yaore. Thiminnasi. Panghaidi haijinnagumsi. Thiminnasi. Akhang akhangbadu hainasi. Nattrabadi artha khangdriba waheising, likhun khangdriba waheisingsi sum kenhouba yabagi phibamda leire. Masi thokhangumsi.
Manipurgi Yaosang asida Radha Krishnagi wasu yaobagum touba, Holika mei thabagi wasu yaobagum touba, Chatanya Mahaprabhugi wasu yaobagum touba, iyet yetsinnaba ama leiri. Masigi matangda igadaba leire. Atoppa thread amada ijaraklage.